De zet- en drukfout in Nooit meer slapen

Coen Peppelenbos recenseert vandaag de briefwisseling Hermans-Kousbroek Machines en emoties. Hij merkt op dat Kousbroek nogal sloom is in het repliceren.

In bijna elke brief staat een excuus omdat hij te laat reageert, hij het te druk heeft, hij iets nog moet opzoeken, maar niet weet waar het precies ligt. Dat gaat maar door en door.

Als in februari 1966 Hermans’ kaskraker Nooit meer slapen verschijnt, schrijft lezer van het eerste uur Kousbroek in een brief dat hij het boek later uitvoerig tegen het licht zal houden. Peppelenbos:

Voorlopig volstaat hij met een opmerking over een drukfout. ‘Ik vond een drukfout, zoals ik aan Emmy al vertelde. Ik dacht dat ik hem dadelijk terug zou vinden maar dat viel tegen. Het is, heb ik in mijn hoofd, een au in plaats van een ou, onderaan een recto pagina, tegen het eind.’

Hermans reageert met een sarcastisch ansichtkaartje

Ik ga een tweede deel maken bij Nooit meer slapen: Alfred geeft het eerste deel ter lezing aan zijn vriend en deze, na 6 weken studie, bericht er niets anders over dan dat er 1 drukfout in staat.

Welke drukfout wordt hier bedoeld? Wie voor een catalogus vier exemplaren van Nooit meer slapen moet beschrijven, ontdekt het vanzelf. Ook Arjan Peters noemde hem al. Binnen de eerste twee drukken bestaan namelijk drie tekstvarianten. Exemplaren zonder een drukfout in het woord ‘houdt’ op pagina 220, exemplaren met een drukfout (‘houdt’) en exemplaren met een druk- en zetfout (‘haudt’).

Here’s what happened. Bij drukkerij Bosch te Utrecht ontdekt men begin 1966 bij het corrigeren van de drukproeven van Nooit meer slapen een zetfout: in plaats van ‘houdt’ staat er ‘houdt’ – met een vette u dus. Een opmerkzame corrector maakt een aantekening, zodat een zetter voor de volgende oplage een correctie kan plegen. Helaas vervangt deze de vette u niet door een normale u, maar wisselt hij de o in voor een a: ‘haudt’. De persen draaien alweer. De drukfout heeft een zetfout als broertje – ach, wel zo gezellig in één woord. Later worden beide fouten alsnog ongedaan gemaakt en komt er gewoon ‘houdt’ te staan.

Deze kleine zet- en drukgeschiedenis moet zich hebben afgespeeld voordat de binder aan het binden van de oplage kon beginnen. Want: er bestaan exemplaren van de eerste druk zònder fouten en tegelijk exemplaren van de tweede druk mèt de fouten. Of… de losse katernen van de drie oplagen binnen de twee drukken lagen in het magazijn op één stapel en de binder begon te binden met de katernen die bovenop lagen. Dat waren nu juist de katernen zònder fouten.

Andere scenario’s zijn echter ook mogelijk. Helaas geeft de tweede, herziene en uitgebreide druk van Hermans’ bibliografie niet thuis. Wachten dus op het derde deel Volledige werken van W.F. Hermans, dat De donkere kamer van Damocles (Damokles vanaf de elfde druk) en Nooit meer slapen bevat.